Cuộc diễu hành của chim cánh cụt - Bản Ballad viết cho ba giọng ca

(TGĐA) - "March of the Penguins", bộ phim tài liệu đã giành được giải Oscar 2006 cho thể loại phim này. "Tất cả đều màu trắng/ Hình như đêm qua tuyết đã rơi/ Tất cả đều lạnh/ Ngoài kia quá lạnh/ Tôi đã lắng nghe tiếng gió một mình/ Tôi biết như thế là sắp có bão/ Tôi muốn được sống ở thiên đường/ Tôi muốn được sống ở miền Nam.../Ước gì được sống ở Thiên đường/ Ở miền Nam của Trái Đất...". Phim bắt đầu tùe một bài hát như thế....
Đấy là bài hát mở đầu bộ phim March of the Penguins vang lên cùng những dòng generique. Một giọng thiếu nữ trẻ trung, khao khát ngân lên. Nhưng trước đó, ngay từ đầu, các nhà làm phim đã trả lời cho khán giả một số câu hỏi cơ bản và quan trọng của thể loại phim tài liệu bằng những dòng thông báo nghiêm túc và trang trọng: “Châu Nam Cực, nơi nhiệt độ trung bình âm 40 độ C. Trên đại dương này đã hình thành một lớp băng dày. Chỉ còn một sinh vật duy nhất tồn tại: Chim Cánh cụt Hoàng đế. Mùa đông sắp đến sẽ kéo dài chín tháng”. Chỉ mấy dòng vắn tất như vậy, đạo diễn Luc Jacque đã kéo sự chú ý của người xem vào trọng tâm câu chuyện.

1. Điều đầu tiên làm nên sự độc đáo và tạo ra cá tính của người làm phim tài liệu không phải ở chỗ tiếp cận vấn đề, mà ở quan điểm tiếp cận. Chúng ta đã đọc, xem, nghe và nói rất nhiều về loài chim đặc biệt này. Song hầu như, mọi cách tiếp cận đều giống nhau. Nghĩa là các tác giả đều đứng trên quan điểm tương tự như cách làm của chương trình Discovery - nhìn loài chim Cánh Cụt như đối tượng nghiên cứu. Luc Jacque và các đồng sự của ông đã có cách tiếp cận khác. Hãy nghe giọng con cái:

“Ngày xưa từng có một khu vườn, một vùng trù phú, nơi sự sống tự do sinh sôi. Đó là ngày xa xưa... trước khi mùa đông về”

Giọng con đực tiếp lời:

“Và một hôm, màu trắng đã xoá sạch tất cả. Cây cối, các sinh vật, kẻ nào có thể ra đi, đã ra đi, nhưng tổ tiên chúng tôi đã quyết định ở lại bằng bất cứ giá nào...”

Và đây là giọng kể của lũ chim Cánh Cụt mới ra đời:

“Đến lượt chúng tôi đáp lời biển cả. Cha mẹ chúng tôi đến từ phía biển. Đến lượt chúng tôi đi về biển cả. Rờii Oamock, chúng tôi gặp lại dân tộc mình dưới bóng tối biển sâu...”
Cùng với những lời kể trên, những cỡ cảnh toàn rộng, những hình bóng chim cánh cụt lờ mờ hiện ra, như những người nông dân đi ra đồng trong sương sớm. Mờ ảo. Lung linh. Cách tiếp cận vấn đề này tạo ra sự gần gũi với châu lục xa xôi, tạo ra sự ấm áp với miền đất giá băng, tạo ra sự thân mật với loài chim xa lạ. Các nhà làm phim đã sử dụng thủ pháp kể chuyện nhân cách hoá của văn học. Mọi thủ pháp cũ hay mới đều có giá trị như nhau. Điều quan trọng là biết cách sử dụng để đạt hiệu quả. Ở đây, các nhà làm phim đã có cái nhìn độc đáo, coi loài chim cánh cụt như con người, nhìn những hoạt động của chúng với cặp mắt đồng loại, đầy tôn trọng.

Những giọng kể đan xen với những hình ảnh ấn tượng và ngộ nghĩnh, trữ tình và khắc nghiệt, thương yêu và đau đớn. Những âm thanh như cứa vào lòng. Tiếng chân chim lạo xạo trên băng tuyết. Tiếng kêu thảm thiết sắp chết của con chim lạc đàn. Tiếng vỗ cánh của bầy chim mẹ khi lao xuống biển. Tiếng chim con kêu đói giữa băng tuyết mênh mông... Tất cả được dàn dựng theo hành trình của mùa phối giống cho đến lúc kết quả của tình yêu được sinh ra và đi ngược lại hành trình của cha mẹ chúng.

2. Một bộ phim tài liệu không đơn thuần là ghi chép lại những chuyện có thật. Sự chuyên nghiệp của đạo diễn Luc Jacque chính là ở chỗ ông đã xây dựng một cách tự nhiên từng cảnh, từng đoạn, từng trường đoạn đều có tính độc lập như một phần hoàn chỉnh của bộ phim, nhưng khi đặt cạnh nhau, những cảnh, những đoạn, những trường đoạn đó lại có tính chất tiếp nối và hợp thành một thể thống nhất, vững chắc. Để làm được điều này, đạo diễn Luc Jacque đã liên tục đặt nhân vật vào bối cảnh đầy kịch tính bằng cách luôn tạo ra cho nhân vật những đối lập với hoàn cảnh. Chúng ta hãy thử liệt kê:

- Đàn chim cánh cụt xuất hiện >< Băng tuyết
- Đàn chim hành quân >< Mệt mỏi, có con sức yếu, bị chết.
- Mùa giao phối >< Vùng Oamock lạnh nhất (âm 40 độ C)
- Những quả trứng được sinh ra >< Nhiều quả vỡ vì lạnh
- Chim mẹ đi kiếm mồi >< Gặp cá mập ăn thịt
- Chim bố ấp trứng >< Bão tuyết thổi suốt bốn tháng
- Chim con ra đời >< Lạnh, đói, bão, nhiều con chết
- Chim mẹ trên đường về >< Băng nứt, cá mập ở dưới ăn thịt
- Chim mẹ gặp con >< Nhiều chim mẹ mất con
- Chim bố ra biển kiếm mồi >< Đói, bão, tuyết, lạnh
- Chim con ra đời >< Rét, bị kền kền tấn công ...


Sự đối lập liên tục đã đẩy câu chuyện vận động với một nhịp điệu hấp dẫn với một bố cục cân đối và mạch lạ và với một hơi thở sinh động. Bao trùm lên là những hình ảnh trữ tình giàu kịch tính. Ngoài giọng kể trữ tình, ngoài những hình ảnh sinh động là kết cấu vững chắc, đầy căng thẳng bên trong câu chuyện. Khán giả luôn hồi hộp dõi theo từng bước đi, từng hoạt động của loài chim cánh cụt. Lo âu nhìn chúng đi. Mỉm cười khi có con trượt chân. Ngạc nhiên khi quan sát chúng yêu nhau. Xót thương khi kẻ thù tấn công chim mẹ. Cảm phục nhìn đàn chim bố đứng trần lưng bên nhau ấp trứng suốt bốn tháng ròng. Khích lệ đàn chim mẹ vượt khó khăn mau trở về. Vui mừng khi thấy chim con ra đời. Ngậm ngùi khi thấy có con chết mà chưa biết mẹ là ai. Chia sẻ những tình cảm hết sức nhân ái của vợ chồng và đứa con trong gia đình chim... Các nhà làm phim đã dắt người xem trải qua mọi cung bậc tình cảm, đã “chỉ đạo” những “diễn viên” của mình vào vai hết sức tự nhiên và họ diễn như chính cuộc đời rất thực của họ. Điều đó đã tạo nên nhịp điệu câu chuyện đi nhanh và mạnh, tiết tấu câu chuyện vừa trữ tình, vừa dữ dội, hệ thống hình ảnh vừa chặt chẽ vừa kỳ lạ vừa tạo ra được giai điệu hài hoà.

3. Để làm được bộ phim này, đạo diễn Luc Jacque, biên kịch Michel Fessler, Luc Jacque, các nhà quay phim Laurent Chalet và Jerome Masion, các nhạc sĩ Emile Simon và Alex Wurman đã phải làm việc trong điều kiện cực kỳ khắc nghiệt ở Châu Nam Cực. Họ phải bám theo từng dấu chân của loài chim cánh cụt trong nhiệt độ âm 40 độ C. Có nhiều lúc họ ngỡ đang sống trong địa ngục, nơi mà mọi sinh vật đều không tồn tại, duy nhất chỉ có họ và loài chim. Họ không phải là những người đầu tiên đặt chân lên châu lục này nhưng họ là những người đầu tiên quan sát và ghi hình đầy đủ nhất về hành trình sinh sôi của loài chim này và đã thành công. Trước họ là dấu vết đau thương mà những đồng nghiệp trước đã để lại. Năm 1922, một đoàn các nhà làm phim khoa học đến đây để quay cuộc hành trình của loài chim Hoàng đế những không thành. Trước đó, trong các năm 1910 – 1912, ba nhà thám hiểm Đan Mạch đã hoá băng tuyết vào mùa thu khi cố gắng quan sát sự di chuyển của loài chim cánh cụt. Điều kiện của những năm đầu thế kỷ 21 đã khác nhiều so với điều kiện của những năm đầu thế kỷ 20. Nhưng dù sao, đoàn làm phim vẫn có nhiều ngày cạn lương thực, thực phẩm, phải ăn cá sống cầm hơi.

Không ai biết loài chim cánh cụt, từ bao giờ, từ thế kỷ nào, cứ từ cuối hè và đầu thu, lại hội tụ về vùng Oamock. Chúng từ dưới biển ngoi lên. Đi theo tiếng gọi tâm linh, tiếng gọi vô hình của tổ tiên, nòi giống, về vùng Oamock, vùng giá băng lạnh nhất, khắc nghiệt nhất đồng thời cũng là vùng giá băng vững chắc nhất để múa điệu vũ hoan lạc, điệu vũ phối giống. Đến nơi chúng chọn nhau theo từng cặp để mà yêu đương, hạnh phúc. Khi con đực ấp trứng, con cái đi kiếm ăn về, trong hàng ngàn con chim cánh cụt đực giống nhau như thế, làm thế nào con cái nhận ra đúng con đực, nhận ra đúng đứa con của mình? Điều kỳ lạ tuyệt vời này được chim cánh cụt bố và mẹ nhận ra nhau không phải qua màu lông hay hơi ấm mà chính là qua tiếng kêu, qua giọng nói. Nơi khắc nghiệt nhất, tình yêu vẫn sinh ra.

Bộ phim không kết thúc. Cái kết lại mở ra một bí ẩn. Những con chim cánh cụt nhỏ, đủ lông cánh, đi ngược hành trình của bố mẹ, từ Oamock, nơi chúng sinh ra, đi về phía biển. Chúng dự đoán: “Rồi một ngày xa xôi nào đó, một ngày vào tiết thu phân, khi Mặt Trăng và Mặt Trời gặp nhau trên cao, chúng tôi sẽ lại trở về, gặp nhau trên bước đường dài, trung thành với lời thề của cha ông, chúng tôi sẽ trở lại đây để múa điệu múa của sự sống, của sự nối dõi loài chim Hoàng đế... Chúng tôi sẽ ra biển 4 năm. Chúng tôi đi đâu? Đó là một ẩn số. Chỉ biết rằng khi đã trưởng thành, chúng tôi sẽ xuất hiện ở cùng một nơi... Như một phép màu”.